Fransızca’da “Türk” anlamına gelen “Turquois” kelimesinden türeyen ve Avrupa’ya Osmanlı topraklarından ulaşan Türk Mavisi (Turkuaz), sadece kültürel mirasımızda değil, dünya sanatında da merkezi bir konuma sahip. Mitolojik anlamlar yüklenen ve koruyucu olduğuna inanılan bu renk, Göktürk kubbe keçelerinden Anadolu Selçuklu minarelerine kadar asırlarca kullanıldı.
Turkuaz’ın Kökeni ve Etimolojisi
Türk Mavisi, adını kelimenin kökeni olan Fransızca "Turquois" (Türk) sözcüğünden alır. Büyük Horasan bölgesinden çıkarılan turkuaz minerali, ilk olarak Türkler aracılığıyla Avrupa'ya ulaştığı için bu ismi almıştır. Almanlar 'Türkis', İngilizler 'Turquoise' (1573) gibi kelimelerle bu rengi Türk kültürüne atfen isimlendirmiştir. Türkçede Farsça'dan gelen "firuze" kelimesi ile anılsa da, Avrupalıların etkisiyle "turkuaz" yaygınlaşmıştır.
Türk Kültüründe Kutsal Bir Renk
Tarih boyunca birçok Türk toplumu, turkuaz renge mitolojik ve kutsal anlamlar yüklemiştir. Göktürkler, yeşil göğü simgelediğine inandıkları bu tonu otağlarının kubbe iç kısmındaki keçelerde kullanmıştır. İslam'ın kabulünden sonra da Türkler, kutsal yapıların kubbelerinde turkuazı tercih etmiş; bu gelenek İran, Orta Asya ve Rusya’daki büyük camilere de yansımıştır.
Anadolu Selçuklu Mimarisine Damga Vurdu
Konya ve çevresindeki topraklarda bakır oksit bulunması, bölgeye yerleşen Anadolu Selçukluları’nın turkuaz rengi kolayca elde etmesini sağladı. Bu renk, Selçuklu döneminde hem çini bezemelerinde hem de anıtsal yapıların dış kısımlarındaki sırlı tuğlalarda ve mozaiklerde hakim oldu. Özellikle minarelerde, sırlı tuğlaların sır rengi olarak en çok turkuaz tonu kullanılmıştır.
Sanatta ve Çağdaş Kullanımda İzleri
Türk mavisi; halı, seramik, çini ve minyatür gibi geleneksel Anadolu el sanatlarının yanı sıra, İznik Yeşil Cami ve Bursa Yeşil Türbe gibi mimari başyapıtlarda da kendini gösterir. Çağdaş seramik sanatının öncülerinden Füreya Koral da bu rengi eserlerinde sıkça kullanmıştır. Hatta Türkiye millî futbol takımı, 2008 yılında tarihinde ilk kez turkuaz rengi forma giymiştir.
Kızılderili Kültüründe de Koruyucu İnanç
Turkuaz taşı, sadece Türk kültüründe değil, Kuzey Amerika'da başta Arizona ve Nevada olmak üzere, maden yataklarının bulunduğu Kızılderili kültüründe de kutsal kabul edilmiştir. Kızılderililer, turkuazı gökten düşen taş olarak benimseyerek hastalıklardan koruyup şifa verdiğine inanmış; dokumalardan takılara, kıyafetlerden silah süslemelerine kadar birçok alanda bu rengi kullanmıştır.